استان بوشهر از استانهای جنوبی ایران و هفدهمین استان بزرگ کشور به لحاظ مساحت است که در حاشیه خلیج فارس قرار دارد. مرکز این استان بندر بوشهر می‌باشد. این استان دارای ۱۰ شهرستان، ۲۷ بخش، ۲۹ دهستان، ۴۰ شهر، و حدود ۹۱۰ آبادی است. همچنین این استان دارای ۲۱جزیره و شبه‌جزیره می‌باشد.
این استان از دو بخش جلگهای و کوهستانی تشکیل شده که دارای پوشش گیاهی ضعیفی است. جانوران موجود در این استان به دو قسمت خشکی زیست و دریایی زیست تقسیم می‌شود. آب و هوای این استان گرم و خشک است اما در نوار ساحلی به دلیل مجاورت با خلیج پارس، گرم و مرطوب است و به دلیل بالا رفتن رطوبت موجود در هوا، پدیده «شرجی» از ویژگی‌های آب و هوایی این استان است. در برخی نواحی، گاهی اوقات بارش برف نیز رخ داده‌است.
وجود معابد و کاخ‌های سلسله‌های بزرگ و مشهور گذشته در نقاط مختلف این استان نشان از تاریخ کهن این استان (عیلامی‌ها و تمدن بین‌النهرین) دارد. معبد «ریشهر» در کنار بندر بوشهر، کاخ «بردک سیاه» بین درودگاه و آب‌پخش نمونه‌هایی ازاین آثار کهن است. بعلاوه، مردم استان بوشهر بعنوان نماد مبارزه با استعمار شناخته می‌شوند به‌طوری که روز ۱۲ شهریور، که سالروز کشته شدن رئیس علی دلواری است، را به افتخار او در تقویم بعنوان روز ملی مبارزه با استعمار نام نهاده‌اند.
مردم این استان اکثراً با زبان فارسی (گویش بوشهری) صحبت می‌کنند اما در شمال استان (شهرستان‌های گناوه و دیلم) با گویش نزدیک به لری و در نقاطی دیگر مانند جزیره شیف، کنگان، و عسلویه به زبان عربی صحبت می‌کنند. نژاد و قوم «بوشهری» از اختلاط اقوام مختلفی اعم از سامی، عیلامی، سومری، نوردیک، عرب، لر، سیاه‌پوست، دراویدی، و بهبهانی به‌وجود آمده‌است و ۹۹ درصد مردم مسلمان شیعه هستند.
استان بوشهر سومین اقتصاد بزرگ کشور است و رتبه اول درآمد سرانه را در کشور دارا است. ترکیبی از اقتصادهای بزرگ و متنوع مانند نفت و گاز و پتروشیمی، نیروگاه‌ها، کشاورزی و شیلات، معادن، تأسیسات هسته‌ای، صنایع دریایی، فعالیت‌های تجاری، و موقعیت استراتژیک آن در خلیج فارس باعث شده تا این استان همیشه برای دیگر حکومت‌ها و قدرت‌های دنیا از اهمیت خاصی برخوردار باشد. وجود میدان‌ها نفتی و گازی بزرگ و فراوان، و نیروگاه‌های مختلف و فراوان باعث شده که به این استان لقب «پایتخت انرژی ایران» داده شود.
نام
تصویر یک نقشه قدیمی در سال ۱۸۶۲ که نام بوشهر در آن ابوشهر نوشته شده
گفته می‌شود که نام «بوشهر» تصحیف و تحریف شده «بوخت اردشیر» به معنی شهر رهایی و شهری که اردشیر در آن رهایی یافت، است. اعراب آن را «البوشهر» می‌نامیدند که کوتاه شده آن «ابوشهر» است. از آجر نوشته‌های متعلق به دوران عیلامی که بدست آمده، معلوم شده‌است که در آن دوران به آن «لیان» می‌گفته‌اند. همچنین اولین بار در کتاب معجم‌البلدان یاقوت حموی و فارسنامه ابن بلخی (تحریر شده سالهای ۱۰۸۰–۱۰۹۰ میلادی) از بوشهر نام برده شده‌است. در زمان اردشیر بابکان، در حدود ۱۲ کیلومتری شهر بوشهر، «رام اردشیر» احداث شد که در حال حاضر به خرابه‌های آن «ریشهر» می‌گویند.[۴] شهر بوشهر در گذشته به نام‌های لیان، ریشهر، راشهر، انطاکیه، بندر نادری یا ابوشهر نامیده می‌شده‌است.[۵] نام استان بوشهر برگرفته از نام شهر بوشهر است.
پیشینه
نقشه‌ای از سرزمین ایلام باستان (قرمز) و نواحی همسایهٔ آن
معماری قدیمی خانه‌های بوشهری
قدیمی‌ترین نشانه‌های به دست آمده از سکونت در سرزمین بوشهر، به عهد عیلامی و تمدن بین‌النهرین برمی‌گردد. در زمان مادها در آغاز سدهٔ هشتم پیش از میلاد سرزمین بوشهر جزء یکی از ایالت‌های جنوب‌غربی آن دولت بوده و در زمان حکومت هووخشتره، جزو ساتراپ‌نشین چهاردهم دولت ماد بوده‌است. از دورهٔ هخامنشیان آثار با ارزشی در اطراف شهر برازجان کشف شده‌است. در دورهٔ ساسانیان و در زمان اردشیر بابکان شهر رام اردشیری در دو فرسنگی شهر بوشهر بنا نهاده شد که اکنون خرابه‌های آن به نام ریشهر معروف است.[۵]
وجود معبد «ریشهر» در بوشهر امروزی که توسط «شیلهاک اینشوشی ناک» و به احترام خدای عیلام «شوشی ناک» ساخته شد نشان از حضور حکومت عیلامی‌ها در این منطقه دارد.[۶] از دوره هخامنشی یک کاخ زمستانی کوروش در یک کیلومتری برازجان کشف شده که معماری ستون‌های آن با معماری ستون‌های تخت جمشید، شوش، و پاسارگاد قابل مقایسه است. علاوه بر این کاخ، در محل «بردک سیاه» که بین روستای درودگاه و شهر آب‌پخش قرار دارد، ستون‌های سنگی و تپه‌های باستانی هخامنشی قرار دارد. از این ساختمان علاوه بر اینکه بعنوان یک معبد در زنجیره معابد هخامنشی برازجان، تخت جمشید، کرمانشاه، و همدان استفاده می‌شده، به منظور بهره‌برداری نظامی نیز مورد استفاده قرار می‌گرفته‌است. قطعاً این منطقه بعنوان یک مرکز ساتراپ نشین یا پایگاه نظامی جهت انجام امور حفاظتی خلیج فارس محسوب می‌شده که البته در کاخ شاهی وجود داشته‌است. از این کاخ برای توقف کوتاه و موقت شاهان هخامنشی در زمستان جهت رسیدگی به امور خلیج فارس و سرزمین‌های همجوار استفاده می‌شده‌است.[۷]
در دوره سلوکی‌ها، شهر در سواحل خلیج فارس توسط این حکومت بنا نهاده شد که مهمترین آن شهری به نام «یوناخا» بود که در منطقه بوشهر کنونی تأسیس شده بود. در واقع، این شهر جایگزین «لیان» عیلامی‌ها بود. ایسیدروس مورخ فاراکسی در قرن اول میلادی از این شهر نام برده‌است.[۸]
در دوره ساسانیان، منطقه بوشهر رونق و اعتبار زیادی داشته‌است. آثار و بناهای بسیار زیاد یادگار دوران ساسانی که امروز بقایای آنها به‌صورت پراکنده در بعضی از نقاط استان بوشهر دیده می‌شود، همه نشان از توجه زیاد این سلسله به منطقه بوشهر بوده‌است. از این آثار می‌توان به بندر سیراف، بندر مهروبان، بندر نابند، بندر ریشهر، آب‌بندها، استخرها، قنات‌ها که در بندر دیلم، بندر سیراف (طاهری)، گناوه، دشتستان، و سایر نقاط استان واقعند، نام برد. قطعاً سلسله هخامنشی و ساسانی هر دو از قدرت‌های دریایی زمان خود بوده‌اند و بعید نیست که لشکرکشی‌های دریایی کمبوجیه و داریوش هخامنشی به مصر از طریق خلیج فارس و سواحل منطقه بوشهر بوده باشد و همچنین قدرت نفوذ ساسانیان به یمن، مصر، و سواحل آفریقا بلاشک از این ناحیه صورت می‌گرفته‌است؛ لذا، چون تمرکز هخامنشیان و ساسانیان به این نواحی برای حفظ قدرت دریایی و عملیات نظامی دریایی بوده، پس عمران و آبادی این مناطق نیز مدنظر قرار گرفته‌است.[۹]
این منطقه به دلیل موقعیت خاص خود، در نظر بیگانگان بوده‌است. بعنوان نمونه هلندی‌ها و انگلیسی‌ها به دلیل رقابت‌های تجاری بارها در این منطقه خطرات و حوادث به‌وجود آوردند. در دوره کریم خان زند، بیگانگان در این منطقه بسیار نفوذ پیدا کردند. در همین دوره، هلندی‌ها جزیره خارگ را بعنوان مستعمره هلند تسخیر کردند و مردم بوشهر و جنوب به سرداری میرمهنای بندر ریگی، هلندی‌هایی که قدرت اول خلیج فارس بودند را از خارگ و خلیج فارس بیرون کردند.[۱۰] بوشهر به قدری برای انگلیسی‌ها اهمیت داشت که دو بار در سالهای ۱۸۵۸ و ۱۹۱۵ توسط آنها اشغال شد. در هر دو بار، مردم استان بوشهر به مبارزه با انگلیسی‌ها پرداختند. بوشهر به قدری برای کشورها و قدرت‌های آن دوره مهم بود که کشورهای فرانسه، روس، ایتالیا، آلمان، و عثمانی در آن دارای کنسولگری بوده‌اند و بازرگانانی از نروژ، پرتقال، هند، و عثمانی در این شهر تأسیسات و تشکیلاتی داشته‌اند.[۱۱]
-
-
-
محل اقامت انگلیسی‌ها در بوشهر سال ۱۸۹۱
-
-
جغرافیا
موقعیت
استان بوشهر از شمال به قسمت کوچکی از استانهای خوزستان و استان کهگیلویه و بویراحمد، از شرق به قسمت وسیعی از استان فارس، از جنوب و غرب به خلیج فارس و از جنوب شرق به قسمت کوچکی از استان هرمزگان مرتبط است. این استان با مساحتی حدود ۲۷٬۶۵۳ کیلومتر مربّع، جمعیّتی برابر ۱٬۱۶۳٬۴۰۰ نفر دارد.[۱۲] استان بوشهر با خلیج فارس بیش از ۷۰۷ کیلومتر مرز دریایی[۱۳] دارد. استان بوشهر میان ۲۷درجه و ۱۹دقیقه تا ۳۰درجه و ۱۶دقیقه عرض شمالی و ۵۰درجه و ۱دقیقه تا ۵۲درجه و ۵۹دقیقه طول شرقی از نصف‌النهار گرینویچ قرار دارد.[۱۲]
تقسیمات کشوری
در پایان دوره قاجار تا سال ۱۳۱۶، کشور به ۲۷ قسمت تقسیم شده بود که بوشهر، بنادر و جزایر خلیج فارس یکی از این بخش‌ها بوده‌است. در سال ۱۳۱۶، بوشهر با ادغام در استان هفتم (فارس) به یکی از شهرستان‌های این استان تبدیل شد. در سال ۱۳۳۹، دوباره بوشهر مستقل شد و با مرکزیت شهر بوشهر، فرمانداری کل بنادر و جزایر خلیج فارس ایجاد شد. سپس در اوایل دهه ۱۳۴۰، این فرمانداری با فرمانداری کل بنادر و جزایر خلیج فارس و دریای عمان ادغام شد. در آذر ۱۳۴۶، نام فرمانداری به استان ساحلی تغییر کرد و بوشهر و توابع آن زیر نظر استانداری ساحلی با مرکزیت بندرعباس قرار گرفت. دوباره در آذر ۱۳۴۹ شهرستان‌های بوشهر و دشتستان با نام فرمانداری کل بوشهر از استان ساحلی مستقل شد. در نهایت استان بوشهر که شامل دو شهرستان بوشهر و دشتستان بود در ۹ مهر ۱۳۵۲ تشکیل شد.[۵] در حال حاضر استان بوشهر دارای ۱۰ شهرستان، ۲۷ بخش و ۲۹ دهستان و شامل ۴۰ شهر و حدود ۹۱۰ آبادی می‌باشد.
جزایر و شبه جزایر
استان بوشهر از جمله استانهایی است که به دلیل مجاورت با خلیج فارس دارای جزایر و شبه جزایر متعددی می‌باشد. این جزایر و شبه جزایر عبارتند از: خارک (خارگ)، خارکو، شیف، ام‌الگُرم، نخیلو، فارسی، جبرین (تهمادو)، خان، بیدو، عباسک و پیرزنگی، متاف، مرغی، چراغی،[۱۴][۱۵]جزیره نگین، جزیره صدرا، جزیره مولیات، جزیره میر مهنا، جزیره خرو، جزیره سه‌دندون، و جزیره شیخ کرامه.
استان خلیج فارس
از سال ۱۳۸۱ که تحریف نام خلیج فارس ابعاد بیشتری گرفت عده‌ای برای صیانت از نام خلیج فارس راهکارهایی دادند از جمله پیشنهاد دادند که استان بوشهر به استان خلیج فارس تغییر نام پیدا کند. اما این پیشنهادها همواره با مخالفت بعضی نمایندگان یا بعضی افراد روبه‌رو شد.[۱۶] عده‌ای نیز پیشنهاد دادند که استان جدیدی متشکل از جزایر خلیج فارس بنام استان خلیج فارس به مرکزیت جزیرهٔ ابوموسی تشکیل شود اما همهٔ این پیشنهادها تاکنون بلاتکلیف مانده‌است.[۱۷] به هر حال ایدهٔ نام استان بوشهر به استان خلیج فارس یا دریای پارس موضوعی است که در ایران طرفدارانی دارد.[۱۸]
طبیعت
نقشهٔ ناهمواری‌های استان بوشهر:
محدوده مرز خشکی استان بوشهر
بندر بوشهر
دریا
جلگهای
کوهستانی
مرتفع
روی رهم رفته جغرافیای بوشهر از دو قسمت تشکیل شده‌است. یک قسمت جلگهای که در حاشیه ساحلی (نوار غربی) و یک قسمت کوهستانی که منتهی الیه زاگرس جنوبی (نوار شرقی) است.[۱۲]
زمین شناسی
گسل و زلزله شناسی
به دلیل وجود تأسیسات حیاتی و حساس و وقوع زمین لرزه‌های متعدد در این استان، موضوع زمین‌شناسی این استان اهمیت زیادی دارد[۱۹][۲۰]. طبق گفته‌ها حدوداً ۱۰ استان مؤثر از تحرکات زمین ساختی زاگرس قرار دارند که بوشهر جزو موارد مهم در این لیست قرار دارد. بررسی‌ها و اطلاعات لرزه ای نشان داده‌اند که تنش‌های زمین لرزیه ای در حال حرکت به سمت مرزهای جنوبی زاگرس هستند که با فرض صحیح بودن این ادعا باید انتظار زمین لرزه‌های بیشتر را داشت.[۲۰] گسل‌های مهم استان بوشهر عبارتند از[۲۱][۲۰]: پیش ژرفای زاگرس، جنبا و فعال برازجان، قطر-کازرون. عامل اصلی زمین ارزه‌های استان بوشهر گسل قطر-کازرون می‌باشد.[۲۱] بررسی‌هایی که روی گسل برازجان در گذشته انجام شده نشان داده که احتمال وقوع زمین لرزه‌های بین ۷ تا ۷٫۵ ریشتری هر ۵ هزار سال خواهد بود.[۱۹] در سال ۹۷۸ میلادی زلزله ای در بندر طاهری به وقوع پیوست که باعث ایجاد سونامی شد. این سونامی به عنوان تنها سونامی در تاریخ خلیج فارس شناخته می‌شود.[۲۲] البته با توجه به کم بودن حجم آب در خلیج فارس و شناسایی نشدن کانون‌های بزرگ زلزله در این آبراهه، امکان وقوع سونامی در خلیج فارس وجود ندارد.[۲۳]
نقشه نقاط وقوع زلزله‌های استان بوشهر که از سال ۱۹۰۰ تا ۲۰۲۱ توسط دستگاه ثبت شده‌اند به همراه خطوط گسل ها
زمین‌لرزهٔ ۱۳۹۲ ه.ش
زمین‌لرزهٔ شدید ۶٫۱ ریشتری ۲۰ فروردین ۱۳۹۲ در شهرستان دشتی استان بوشهر در فاصلهٔ ۱۶ کیلومتری شهر کاکی، ۲۷ کیلومتری شهر خورموج (مرکز شهرستان دشتی) و ۹۰ کیلومتری بندر بوشهر[۲۴][۲۵] رخ داد که کانون این زمین‌لرزه در شمال‌شرق شهر کاکی و تقریباً در همین فاصله در شمال غرب شهر شُنبه رخ بود، که شهر کوچک شُنبه و روستاهای تابع آن در بخش شنبه و طسوج بشدت تخریب شده، ۳۷ نفر تلفات جانی و ۹۰۰ نفر مصدوم (بیش از ۱۰۰ نفر بستری شده) و حدود ۳٬۱۰۰ واحد مسکونی دچار آسیب شد که ۱٬۸۰۰ واحد آسیب جدی دید.
ارتفاعات
با ارتفاعات استان بوشهر «گچ ترش» (رشته کوه) گفته می‌شود. این ارتفاعات ادامه زاگرس فارس است. به قسمتهای جنوبی این ارتفاعات که به دریا نزدیک می‌شوند «نوکند» گفته می‌شود. در سواحل تنگستان رشته کوه‌های «کوه کار» یا «کارتنگ» قرار دارد که در آنها قله‌های درانگ-کلات بوریان مند و کجور واقع شده‌اند. مهمترین کوه‌های استان شامل: کوه خورموج (با ارتفاع ۲٬۱۱۰ مرتفع‌ترین قلهٔ استان بوشهر) در شهرستان دشتی، کوه‌های گیسکان (۱٬۶۰۰ متر) و بزپر یا پشت‌پر (۱٬۴۲۰ متر) در شرق برازجان، کوه سیاه (۱٬۵۰۰ متر) در دشت‌پلنگ، کوه درنگ (۱٬۲۲۳ متر) در شهرستان دیر، گچور (۱٬۶۰۳ متر) و بوریال (۷۳۰ متر) در تنگستان و ارتفاعات بوشکان و پازنان است.[۱۲]
جلگهٔ ساحلی استان
به‌صورت نوار کم عرض در راستای ساحل خلیج فارس قرار دارد که در اثر رسوب گذاری رودهای استان به‌وجود آمده‌است. جلگه ساحلی استان بوشهر به جز در مناطقی که رودها به دریا منتهی می‌شوند دارای عرض کم و باریک هستند. بعنوان نمونه در امتداد رود دالکی و دهانهٔ رود حله دارای ۷۰ کیلومتر و در امتداد رود مند دارای ۱۲۰ کیلومتر عرض می‌باشد؛ و اغلب خاک منطقه شور و قلیایی است.[۲۶]
رودخانه‌ها و چشمه‌ها
در استان بوشهر بنا به دلایلی هیچ رودخانه دایمی از آن سرچشمه نمی‌گیرد. این دلایل عبارتند از: گرمی هوا، کمی بارش، نبود ارتفاعات بلند، قرار نگرفتن در مسیر بادهای باران آور و عدم جذب رطوبت کافی. همه رودخانه‌های استان از استانهای فارس و کهگیلویه و بویراحمد سرچشمه می‌گیرند. رودخانه‌های دایمی بوشهر عبارتند از: موند (مند)، دالکی، شاپور، و حله. رودخانه‌های فصلی نیز عبارتند از: اهرم، شور گناوه، دره آبداری، و درهٔ گپ.[۲۷] آبهای معدنی و چشمه‌های استان بوشهر شامل آبهای کلردار، گوگردی، و کلروسولفاته است که دارای خواص درمانی می‌باشند. چشمه‌ها و آبهای معدنی استان عبارتند از: آب گرم دالکی، آب گرم برازجان، آب گرم خانیک، آب گرم اهرم، آب گرم میراحمد، آب گرم قوچارک، آب گرم نیکو، آب گرم گنویه (گنوی)، آب گرم میانلو، چشمه فاریاب (سرد)، چشمه بنیان (سرد).[۲۸]
جغرافیای طبیعی و پوشش گیاهی
استان بوشهر در برخی نواحی دارای پوشش گیاهی ضعیف و در بقیه نواحی فاقد پوشش گیاهی است. علت این موضوع مجاورت با خلیج فارس، کمی ارتفاع، کمبود بارندگی، درجه حرارت بالا، و عدم حاصلخیزی خاک است. استان بوشهر فاقد جنگل صنعتی می‌باشد اما قسمتی از آن دارای پوشش گیاهی است که به عنوان «مراتع مشجر» شناخته می‌شوند. در سال ۱۳۸۱ جنگل‌های این استان ۳۶۴۸۴۱ هکتار اعلام شد که ۳۴۸۴۱ هکتار آن (۹٫۵ درصد) جنگل‌های دست کاشت و بقیه جزو جنگل‌های حفاظتی بوده‌است.[۲۹] عمده‌ترین گونه‌های درختی در استان بوشهر شامل کنار، گز، انواع کهور (ایرانی، فارسی، پاکستانی)، اکالیپتوس، بادام کوهی، بنه، بابل (اکاسیا)، بلوط ایرانی، و مانگرو می‌باشد.[۳۰] وسعت کل مراتع در این استان حدوداً ۱٫۱ میلیون هکتار است که شامل مناطق دشتی و کوهستانی می‌شود.[۳۱]
پوشش گیاهی استان بوشهر بسته به موقعیت جغرافیایی منطقه فرق می‌کند. در مناطق گرم و خشکی چون مناطق حفاظت‌شده مند و حله و پارک ملی نایبند درختان غالب گونه‌های بومی آکاسیا، کهور ایرانی، کنار، و گز است. در کنار رودخانه‌ها نی و لوئی نیز می‌رویند.[۳۲] جنگل‌های حرا نیز از جمله جنگل‌های معروف استان هستند که در مقیاس جهانی واپسین محدوده پراکنش جهانی آنها در کرانه‌های شمال غربی آسیا به‌شمار می‌روند. بیشترین اجتماع این جنگل‌ها در استان در خلیج نایبند است.[۳۳]
پارک‌های جنگلی
پارک‌های جنگلی در استان بوشهر عبارتند از چاه کوتاه، فضای سبز بنه گز، بندر ریگ، بردخون.[۳۱]
پارک‌های ملی و مناطق حفاظت شده
پارک‌های ملی و مناطق حفاظت شده استان بوشهر عبارتند از: منطقه حفاظت‌شده مند، منطقه حفاظت‌شده نایبند، منطقه حفاظت‌شده حله، پناهگاه حیات وحش کوه‌سیاه،[۱۲][۳۴] پناهگاه حیات وحش خارگ، گنبد نمکی جاشک، پارک ملی دریایی نخیلو
جانوران
استان بوشهر به دلیل قرار داشتن در کنار آب، دارای ماهیانی در فهرست زیاگان خود است که شامل ۱۷ گونه در ۹ تیره مختلف می‌شوند. بیشتر این‌گونه‌ها از تیره کپورماهیان هستند و یک گونه از آنها (گربه‌ماهی‌ای با نام علمی Glyptothorax silviae) بوم‌زاد این ناحیه است. در رودخانه‌های این استان همچنین می‌توان گونه‌های اقتصادی باارزش همچون شیربت را نیز پیدا کرد.[۳۵] از دیگر جانوران دریایی مهم می‌توان به میگو، انواع کوسه (بمبک)، دلفین (پی سو)، لاکپشت، خرچنگ (گبگو)، انواع عروس دریایی (دول)، ماهی مرکب (خساک)، ماهی عقرب (فریاله)، و سفره ماهی (لقمه) اشاره کرد.[۲۶]
دوزیستان و خزندگان این استان شامل ۴۲ گونه هستند که از این تعداد ۳ گونه دوزیست و باقی خزنده‌اند. دوزیستان شامل دو تیره وزغ‌های راستین (وزغ بی‌گوش و وزغ سبز) و قورباغه‌های راستین (قورباغه مانداب) می‌شوند. در میان خزندگان، دو گونه لاکپشت پوزه‌عقابی و سبز در آبهای خلیج فارس زندگی می‌کنند و برای تخم‌گذاری به جزایر و کرانه‌های این استان می‌آیند.[۳۶] چندین گونه جکو، آگاما، اسکینگ، سوسمار خاردار، و بزمجه نیز در کنار مارهایی چون مار قطیانی، قمچه مار، سرسیاه، سوسن و غیره در بوشهر یافت می‌شوند. چهار مار کبری، جعفری، گرزه مار، و افعی شاخدار از جمله مارهای سمی استان هستند.[۳۷]
این استان به دلیل داشتن جنگل‌های حرا، میزبان تعداد بسیاری از پرندگان آب‌زی است. نوار ساحلی خلیج فارس و نیز جزیره‌های این خلیج همچنین جایگاه تخم‌گذاری و پرورش پرندگان دریایی همچون پرستوی دریایی کاکلی بزرگ، پرستوی دریایی کاکلی کوچک، و سلیم خرچنگ‌خوار هستند. مناطق کوهستانی استان بوشهر نیز که پوشش گیاهی بنه و بادام کوهی دارند گونه‌های فراوانی را در خود جای می‌دهند. از آن جمله می‌توان به سهره طلایی، سهره صورتی، گنجشک کوهی، سسک‌ها، و طرقه آبی و کوهی اشاره کرد.[۳۸]
در مجموع ۳۱ گونه پستاندار از ۶ راسته در ۱۵ تیره گوناگون در این استان یافت می‌شوند. این‌ها شامل ۳ گونه خفاش، ۱۰ گونهٔ گوشت‌خوار (از جمله کفتار، پلنگ، گربه جنگلی و خدنگ بزرگ)، و ۵ گونه جفت‌سم می‌شوند. به تازگی همچنین موش سیاه به جنگل‌های حرا هجوم آورده و حیات بسیاری از پرندگان تخم‌گذار در آن ناحیه را تهدید کرده‌است.[۳۹]
آب و هوا
آب و هوای استان گرم و خشک و در نواحی ساحلی گرم و مرطوب است. حداکثر دمای مطلق آن ۵۲٫۵ درجهٔ سانتیگراد و حداقل آن ۱- درجه و دمای متوسط سالانهٔ استان ۲۵٫۷ درجه می‌باشد. هوای آن ۷ ماه گرم - ۲ ماه معتدل تا سرد و ۳ماه معتدل تا گرم می‌باشد.[۴۰] چهارده باد محلی در این استان شناخته شده‌است.[۱۲] به‌صورت سالانه، متوسط دما بین ۲۴ تا ۲۸ درجه سانتیگراد است که بیشینه آن در تابستان به ۵۰ درجه سانتیگراد و کمترین تا حدود ۶ درجه سانتیگراد می‌رسد. متوسط بارش در استان ۲۱۷ میلی‌متر است.[۱۱] یکی از ویژگی‌های مهم آب و هوای استان، پدیده «شرجی» می‌باشد که بعلت بالا رفتن رطوبت موجود در هوا تا حد اشباع به‌وجود می‌آید.[۴۱]
در زمستان ۱۳۹۵، با کاهش شدید دمای هوا در سطح استان بوشهر که گفته می‌شود به دلیل حرکت رودخانهٔ اتمسفری عظیمی از رطوبت و بخار اب از سمت خلیج گینه در شرق اقیانوس اطلس به سمت ایران بوده‌است، برف شهرستان‌های جم، دشتی، تنگستان و دشتستان در استان را فرا گرفت.[۴۲]
آلودگی و مشکلات زیست محیطی
در حال حاضر سه نوع آلودگی جزو مشکلات اصلی و عمده زیست‌محیطی و انسانی این استان شده‌است. آلودگی اول مربوط به ریزگردها و گرد و غباری است که منشأ آن استان خوزستان، عربستان، و عراق می‌باشد.[۴۳][۴۴]
نوع دوم آلودگی در استان بوشهر مربوط به صنایع نفت و گاز می‌باشد که در جزیره خارگ و شهرستان‌های کنگان و عسلویه مستقر هستند. با وجود اینکه شیوع سرطان در عسلویه نه رد شده و نه تأیید و نیازمند تحقیقات بیشتر است اما بررسی‌ها نشان داده که در منطقه عسلویه وضعیت شیوع بیماری آسم و دیگر بیماری‌های حساسیتی بسیار وخیم گزارش شده‌است. در حال حاضر، بعد از یکی از سفرهای حسن روحانی به این منطقه و مطرح شدن موضوع آلودگی این منطقه؛ کمیته توسعه پایدار منطقه عسلویه تشکیل شده که هدف اصلی آن حل مشکل آلودگی این منطقه می‌باشد.[۴۵] گفته می‌شود که خطر شیوع انواع سرطان در این منطقه ۱٪ و سرطان حنجره ۲۳٪ است و آلودگی‌های این منطقه باعث مشکلات پوستی نیز شده‌است.[۴۶] طبق گفته مسئولان مهمترین محور کاهش آلودگی‌های این شهرستان مشعل‌ها، انبارهای گوگرد، و ضایعات و پسماندهایی می‌باشد که فلزات سنگین و میکروپلاستیک ها بصورت قابل توجهی در آنها دیده شده‌است. در این بین، بعضی مسئولان معتقدند که عامل اصلی آلودگی‌های این منطقه پالایشگاه ها هستند نه پتروشیمی ها.[۴۶] البته قبلاً نیز خبر محکومیت ۳ پالایشگاه با صدور حکم قضایی به دلیل آلودگی محیط زیست اعلام شده بود.[۴۷] در اسفند ۱۳۹۹ مدیرکل حفاظت محیط زیست استان بوشهر خبر از تصویب طرح جامع کاهش و رفع آلودگی‌های زیست‌محیطی جنوب استان بوشهر داد و گفت که با تصویب این طرح روند اجرایی کاهش آلایندگی در منطقه پارس جنوبی تسریع یافته‌است.[۴۸]
نوع سوم مشکلات زیست‌محیطی و آلودگی‌ها مربوط به خلیج فارس است. طبق تحقیقات انجام شده و گفته کارشناسان علاوه بر آلودگی‌های مربوط به تأسیسات نفتی و گازی در مناطق ساحلی استان بوشهر، مشکلات دیگری همچون کاهش اکسیژن، اسیدی شدن، و بالا آمدن آب دریا از دیگر بحران‌هایی است که در این قسمت از خلیج فارس بوجود آمده‌است و باید برای رفع چاره ای اندیشیده شود. طبق گفته کارشناسان، چون دریای خلیج فارس یک محیط نیمه بسته‌است و تبخیر و شوری آن بالا است، حدود ۳ تا ۵ سال طول می‌کشد تا آب خلیج فارس از طریق تنگه هرمز با اقیانوس هند تبادل و تجدید شود؛ پس بروز آلودگی در این منطقه ماندگاری زیادتری نسبت به دیگر دریاها دارد.[۴۹]
-
وقوع پدیده گرد و غبار در استان بوشهر
-
-
مردم‌شناسی
جمعیت
در سال ۱۳۹۰ طبق اعلام سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان بوشهر، جمعیت این استان ۱۰۱۲۱۲۶ نفر اعلام شد. نرخ رشد جمعیت در سال ۱۳۸۵ حدود ۱٫۰۵ درصد و طی سالهای ۱۳۷۵–۱۳۸۵ حدود ۱٫۷۵ درصد محاسبه شد درحالیکه این نرخ برای کل کشور ۱٫۶۱ درصد بوده‌است. از دلایل بالا بودن نرخ جمعیت استان بوشهر می‌توان به مهاجرپذیری و به سن باروری رسیدن متولدین سالهای ۱۳۵۵–۱۳۶۵ اشاره کرد.[۵۰] طبق آمار سال ۱۳۸۵ بیشترین جمعیت در شهرستان‌های استان بوشهر به ترتیب (بیشترین به کمترین) در دشتستان، بوشهر، کنگان، گناوه، دشتی، تنگستان، دیر، جم، و دیلم قرار دارد (ظاهراً در این تاریخ آمار شهرستان عسلویه اعلام نشده بوده‌است). در همین سال آمار نشان می‌داد که حدود ۶۵٫۱۶ درصد شهرنشین بوده‌اند. در بین شهرستان‌های استان، بالاترین میزان شهرنشینی در شهرستان بوشهر با ۸۶٫۶۷ درصد و پایین‌ترین میزان در شهرستان کنگان با ۲۴٫۴۷ درصد است.[۵۱] همچنین متوسط بعد خانوار در کل کشور ۴٫۰۳ و در استان ۴٫۶۶ است که شهرستان کنگان با ۶٫۲۵ و شهرستان بوشهر با ۴٫۲۳ به ترتیب بیشترین و کمترین متوسط بعد خانوار را در بین شهرستان‌های استان دارند.[۵۲] آمار نسبت جنسی در همین سال نشان می‌دهد که نسبت جنسی در کل کشور ۱۰۴ و در استان بوشهر ۱۱۲، و در استان به ازای هر ۱۰۰ نفر زن، ۱۱۲ نفر مرد وجود دارد. کمترین مقدار این نسبت در دشتی و دشتستان با مقدار ۱۰۰ و بیشترین مربوط به شهرستان کنگان با مقدار ۱۹۳ بوده‌است.[۵۳]
هرم جمعیتی استان بوشهر در سال ۱۳۹۵[۵۴]
| مردان |
سن |
زنان |
| ۲۳٬۱۹۷ |
بیشتر از ۶۵ |
۲۵٬۸۱۴ |
| ۱۵٬۲۲۲ |
۶۰–۶۴ |
۱۵٬۳۵۳ |
| ۱۹٬۷۷۷ |
۵۵–۵۹ |
۱۷٬۷۸۸ |
| ۲۲٬۴۱۰ |
۵۰–۵۴ |
۲۰٬۷۳۹ |
| ۳۲٬۷۴۸ |
۴۵–۴۹ |
۲۷٬۶۶۱ |
| ۴۲٬۴۳۵ |
۴۰–۴۴ |
۳۴٬۳۱۸ |
| ۶۰٬۸۸۴ |
۳۵–۳۹ |
۴۷٬۷۳۶ |
| ۷۹٬۴۵۴ |
۳۰–۳۴ |
۶۲٬۸۷۹ |
| ۷۵٬۹۹۸ |
۲۵–۲۹ |
۶۱٬۶۶۸ |
| ۵۳٬۳۱۸ |
۲۰–۲۴ |
۴۴٬۳۶۵ |
| ۳۹٬۴۵۹ |
۱۵–۱۹ |
۳۴٬۸۶۲ |
| ۴۲٬۹۱۰ |
۱۰–۱۴ |
۴۱٬۴۳۷ |
| ۵۲٬۹۵۸ |
۵–۹ |
۵۰٬۷۷۰ |
| ۵۹٬۹۵۲ |
۰–۴ |
۵۷٬۲۸۸ |
مهاجرت
منطقهٔ بوشهر به لحاظ موقعیت سوق‌الجیشی و وجود شرکت‌های بزرگ نفتی و اجرای طرح‌های صنعتی بزرگ مانند نیروگاه اتمی بوشهر و کشتی‌سازی، نیروی انسانی فعال استانهای مجاور و مناطق دیگر را به خود جذب کرده‌است. در داخل منطقه نیز جابه‌جایی جمعیت افزایش یافته‌است، زیرا به علت کمبود امکانات کشاورز به‌ویژه کمبود آب و زمین‌های مورد نیاز و نبودن امکانات رفاهی و نیز پایین بودن سطح درآمد کشاورزان، مهاجرت روستاییان به شهرهای استان شدت گرفته‌است. به علت نزدیک بودن این استان به شیخ‌نشین‌های خلیج فارس، عده‌ای از اهالی منطقه، برای کار و امرار معاش به کشورهای واقع در کرانه خلیج فارس و دریای مکران مهاجرت کرده‌اند.[۵۱]
زبان و گویش‌ها
زبان مردم بوشهر در بیشتر مناطق فارسی است.[۵۵] مناطق شمال این استان با گویشی از زبان لری تکلم می‌کنند. برخی از اهالی جزیرهٔ شیف و بنادر کنگان و عسلویه نیز به زبان عربی صحبت می‌کنند. بعلاوه، زبان مردم بوشهر تحت تأثیر لهجه‌های بلوچی و شبانکاره ای قدیم به زبان سغدی، ایجی بوده که از گویش‌های فرعی عصر اتابکان فارس است و هر کدام با لهجه‌های گیلکی، کردی، خراسانی، و دیگر لهجه‌های ایرانی هم ریشه و ارتباط دارد. مردم سواحل خلیج فارس و جزایر آن به گویشی صحبت می‌کنند که رگه‌هایی از گویش‌ها و زبان‌های شبانکاره ای، زبان بلوچی، ترکمنی، کردی و برخی واژه‌های انگلیسی، هلندی، پرتغالی، هندی و عربی، و ترکی را دارا است ولی استخوان‌بندی و ریشهٔ آن فارسی است.[۵۶]
در استان بوشهر مردم شهرستان‌های جنوبی، یعنی دشتستان، تنگستان، دشتی، دیر، کنگان و جم به زبان فارسی و مردم دو شهرستان شمالی گناوه و دیلم نیز به زبان لری سخن می‌گویند.[۵۷][۵۸][۵۹][۱۲] لهجه‌های فارسی به گویش بردستانی، دشتی، تنگستانی، کازرونی در این استان رواج دارد و این لهجه‌ها کاملاً با لهجه‌های شمال و شمال غربی استان فارس مانند لری، فارسی، و سیوندی ارتباط دارد.[۶۰]
نژاد و اقوام
با توجه به کشفیات باستانشناسی و مدارک مکتوب تاریخی، معلوم گردیده‌است که بخش‌های گوناگون ایران از جمله استان بوشهر سکونت‌گاه نژادها و گروه‌های گوناگونی بوده‌است. پیش از ورود و استقرار آریائیان در منطقهٔ بوشهر، نژادهای بومی در این سامان می‌زیسته‌اند و مدارکی که از عصر حجر، کاکولیتیک و برنز (مفرغ) قدیم باقی‌مانده‌است بر این قضیه گواهی می‌دهد که افزون‌بر نژاد مدیترانه‌ای، نژادهای دیگر مانند: دراویدی، سیاه‌پوست، سامی، عیلامی، سومری، نوردیک، عرب در سرزمین بوشهر سکونت داشته‌اند یا به مرور به این منطقه مهاجرت کرده‌اند؛ و فرهنگ‌های متفاوتی در آنجا با هم اختلاط یافته بوده‌است.[۶۱]
گفته شده که قبل از ورود قوم آریاییان در این استان، نژادهای بومی در این منطقه زندگی می‌کرده‌اند اما چون این منطقه محل گذر اقوام و نژادهای گوناگون بوده‌است، پس علاوه بر نژاد مدیترانه ای، نژادهای دیگری همچون دراویدی، سیاه‌پوست، سامی، عیلامی، سومری، نوردیک، عرب، لر، و بهبهانی به این منطقه مهاجرت کرده‌اند که بعدها در اثر اختلاط این اقوام، یک نوع نژاد خاص به نام «بوشهری» به‌وجود آمده‌است.[۶۲]
-
درصد قوم فارس استان بوشهر نسبت به دیگر استانها
-
درصد قوم لر استان بوشهر نسبت به دیگر استانها
-
درصد قوم عرب استان بوشهر نسبت به دیگر استانها
- نظرسنجی سال ۱۳۸۹
طی پژوهشی که به سفارش شورای فرهنگ عمومی در سال ۱۳۸۹ انجام شد و براساس یک بررسی میدانی و یک جامعه آماری از میان ساکنان ۲۸۸ شهر و حدود ۱۴۰۰ روستای سراسر کشور، درصد اقوامی که در این نظر سنجی نمونه‌گیری شد در این استان به قرار زیر بود:
دین (مذهب)
بیشتر از ۹۹٪ از مردم این استان مسلمان شیعه هستند. همچنین، در بعضی از مناطق جنوبی استان بوشهر (شهرستان کنگان و عسلویه در جنوب شرق استان و جزیرهٔ شیف) اقلیتی از اهل سنت زندگی می‌نمایند همچنین در شهرستان گناوه و جزیره شمالی بندر ریگ و خود شهر بوشهر اقلیت اهل تسنن زندگی می‌کنند، و تعداد محدودی از دیگر اقلیت‌های مذهبی نیز وجود دارد.[۶۴]
فرهنگ
از نقاط برجسته فرهنگی بوشهر می‌توان به سینه زنی بوشهری، دُم دُم سحری، شروه خوانی، چاووشی خوانی اشاره کرد. موسیقی بوشهر به سه دسته بزم و شادی، عزا و سوگواری، و موسیقی حماسی دسته‌بندی می‌شود.[۶۵] ساز و آلات موسیقی که توسط بوشهری‌ها استفاده می‌شود عبارتند از:[۶۵]نی‌انبان، سنج، دمام (این ساز متعلق به بوشهر است)، و ضرب و تیمپو.
-
کنسرت ارکسترال علیرضا قربانی در بوشهر
-
-
-
پوشش مردم استان در نواحی کوهستانی نسبت به نواحی جلگه ای کمی متفاوت است. این تفاوت‌ها در مدل، شکل لباس، رنگ، و جنس پارچه‌ها دیده می‌شود. در گذشته و در مناطق فارسی‌زبان استان، بانوان از پیراهن بلند دورچین با چادر رنگی، مقنعهٔ نازک مشکی، و شلوار بلند پارچه ای استفاده می‌کرده‌اند. در مناطقی که اقوام عرب ساکن هستند، پوشش مردم شبیه به اهالی استان هرمزگان و کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس است.[۶۶]
غذاها
با توجه به اینکه استان بوشهر یک استان ساحلی است، لذا غذاهای آن نیز تحت تأثیر این شرایط جغرافیایی قرار گرفته و غذاهای دریایی در سلیقه و ذائقه این مردم نقش پررنگی دارند. از غذاهای مشهور مردم استان بوشهر می‌توان به موارد مقابل اشاره کرد[۶۷][۶۸]: میگوپلو بوشهری، قلیه میگو، قلیه ماهی، گمنه، دمی لخلاخ، یتیمک بوشهری، کبه، قیمه بوشهری، دوقوس ماهی، شکرپلو، دال عدس بوشهری، ته انداز بوشهری، ماهی شکم پر، میگو سوخاری، مجبوس، ماهی شور. حلواها و دسرهای مردم بوشهر عبارتند از: رنگینک، حلوا خرمایی بوشهری، حلوای انگشت‌پیچ، لگیمات، حلوای مسقطی، حلوای سردبندو، نشا، حلواپسکی، حلوا سنگک.
نان‌ها: گرده، کماچ، بل بل، نان شیرین و نان زرد، نان تیری
سوغات و صنایع دستی
سوغاتی‌ها و صنایع دستی استان بوشهر عبارتند از:
لازم است ذکر شود که شهر آب‌پخش به شهر ملی حصیربافی ایران معرفی شده‌است.[۷۱]
معماری
معماری ساختمان‌های قدیمی استان بوشهر مخصوص به خود بوده و دارای ویژگی‌های خاصی است (بعنوان نمونه معماری بافت قدیم بوشهر). این ویژگی‌ها تحت تأثیر شرایط اقلیمی، فرهنگی، و مذهبی بوده‌است. ساختمان‌های قدیمی که در بوشهر ساخته می‌شده‌اند معمولاً پر از در و پنجره بوده‌اند. حیاط معمولاً در وسط قرار می‌گرفته و دور تا دور آن ساختمان‌های دو تا چهار طبقه ساخته می‌شده‌است. از دیگر عناصر این خانه‌ها می‌توان به آب انبار، باغچه گل‌های کاغذی قرمز و مرکبات، و چاه آب اشاره کرد. وجود شیشه‌های رنگی در در و پنجره این عمارت‌ها و خانه از دیگر ویژگی آنها می‌باشد. این خانه‌ها معمولاً دارای تراس یا طارمه برای استفاده از جریان هوای آزاد می‌باشند که با سایه بان خود مانع از تابش نور خورشید به داخل آنها می‌شود. به تراس چوبی جلوی اتاق‌ها که در طبقات فوقانی نصب می‌شود «شناشیل» گفته می‌شود[۷۲].
مشاهیر
اقتصاد
تصویر پشت ایران چک ۱۰۰ هزار تومانی جدید با نمایی از شرکت‌های واقع در میدان گازی پارس جنوبی در استان بوشهر (شهرستان عسلویه)
ساختمان بانک سلطنتی در بوشهر سال ۱۸۹۱
با وجود اینکه در این استان حدود ۹ درصد کل ذخایر گازی جهان و حدود ۴۸ درصد کل ذخایر گاز غنی شده میدان‌ها مستقل کشور وجود دارد و بزرگترین میدان‌های نفتی محدوده فلات قاره ایران در این استان است اما اقتصاد آن در وهله اول متکی به کشاورزی، دامداری، و شیلات و سپس تجارت و بازرگانی است.[۷۳] استان بوشهر سومین اقتصاد بزرگ کشور است. در سال ۱۳۹۸ با تولید ناخالص داخلی آن حدود ۲۰۲ هزار میلیارد تومان اعلام شد که بزرگترین بخش اقتصادی آن مربوط به «تأمین برق، گاز، بخار و تهویه هوا» بوده‌است. بیش از نیمی از این بخش احتمالاً به دلیل وجود نیروگاه‌های گازی و اتمی در این استان است. قسمتهای دیگر بخش اقتصادی در استان بوشهر که سهم بسزایی در آن دارند به «صنعت»، «استخراج معادن»، «پالایشگاه‌ها و تأسیسات نفت، گاز، و پتروشیمی» مربوط می‌شود. استانهای بوشهر و خوزستان در حوزه استخراج نفت خام و گاز طبیعی، استخراج معادن، صنعت، تأمین آب، برق، و ساختمان بیشترین سهم را در کشور به خود اختصاص داده‌اند.[۷۴]
البته متأسفانه این آمارها نشان دهنده رونق اقتصادی یا بالاتر بودن رفاه اقتصادی این استانها نبوده‌است. در واقع ممکن است که به لحاظ متغیرهایی چون بیکاری، قدرت خرید، و… وضعیت بهتری نسبت به دیگر استانها داشته باشند اما اختلاف درآمدی بین طبقات مختلف مردم بیداد می‌کند؛ مثلاً با وجود اینکه استان خوزستان ۱۵ درصد از درآمد کشور در سال ۹۸ را به خود اختصاص داده یا استان تهران بالاترین درآمد را داشته اما شکاف طبقاتی در این استانها بالا است. این موضوع بر کسی پوشیده نیست به‌طوری که حتی عده ای به اساسی‌ترین نیازهای زندگی مانند آب دسترسی کافی ندارند. یکی دیگر از شاخص‌های بسیار خوب برای بررسی وضعیت اقتصادی یک استان «درآمد سرانه» است. درآمد سرانه نشان می‌دهد که به ازای هر یک نفر چه میزان کالا و خدمات تولید یا چه میزان درآمد حاصل شده‌است. استان بوشهر با درآمد سرانه ۱۶۲ میلیونی و استان خوزستان با ۱۰۰ میلیون به ترتیب جایگاه‌های اول و دوم را به خود اختصاص می‌دهند. این آمارها نشان می‌دهد که با وجود درآمد بسیار زیاد استان بوشهر برای کشور اما مردم این استان سهم کمی از این درآمدها دارند.[۷۵]
براساس آمارهای ارائه شده از طرف مرکز آمار در سال ۹۷، سه استان تهران، استان اصفهان، و بوشهر به ترتیب بیشترین رشد اقتصادی بدون نفت را داشته‌اند. طبق آمار همین سال استان بوشهر رتبه چهارم فعالیت‌های استخراج معدنی را به خود اختصاص داده‌است و در زمینه فعالیت‌های صنعت، تأمین برق، گاز، بخار و تهویه هوا، آبرسانی، مدیریت پسماند، فاضلاب و فعالیت‌های تصفیه ساختمان نیز با سهم ۱۸٫۱۳ درصد بعد از استان تهران، جایگاه دوم را به خود اختصاص داده‌است. از طرفی بیشترین نرخ رشد متوسط این رشته فعالیت از سال ۹۰ تا ۹۷ نیز با ۹٫۱۷ درصد متعلق به استان بوشهر می‌باشد.[۷۶]
در سال ۱۴۰۰ از طرف رئیس سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان بوشهر، نرخ بیکاری استان در فصل بهار ۷٫۸ درصد و گفته شد که مرکز آمار نرخ بیکاری استان بوشهر را ۱۱٫۳ درصد اعلام کرده‌است.[۷۷]
کشاورزی
از نظر کشاورزی درختی این استان در تولید خرما یکی از استانهای مهم کشور می‌باشد و مهمترین مرکز کشت گوجه‌فرنگی خارج از فصل است. همچنین از باغ‌های محدود و کوچک مرکبات نیز به‌طور پراکنده برخوردار است. شهرستان دشتستان و شهرستان تنگستان از لحاظ تولید سالانه خرما و مرکبات مقام اول و دوم را در استان کسب کرده‌اند. میزان تولید خرما در حدود هشتاد هزار تن و میزان تولید مرکبات حدود ده هزار تن است. مهمترین محصولات زراعی آن را گندم و جو آبی و دیم، تنباکو، پیاز، کنجد، سبزی، صیفی و نباتات علوفه‌ای تشکیل می‌دهد.[۷۸] صید ماهی و میگو یکی از مهمترین فعالیت‌های اقتصادی مردم این استان را تشکیل می‌دهد.[۷۹] پرورش بز و گوسفند و گاو و شتر و طیور در استان رونق نسبی دارد.[۸۰][۸۱][۸۲][۸۳][۸۴]
استان بوشهر با دارا بودن ۳۰۰۰ نفر شتر ثبتی یکی از مراکز مهم پرورش شتر می‌باشد که در آن به‌صورت سنتی نگهداری می‌شوند. این شترها همگی از نوع یک کوهانه و از نژادهای دشتی (ذبه)، ترکی، عربی و نژادهای آمیخته می‌باشند. بهترین نژاد موجود در استان نژاد دشتی است که پشم زیادی تولید می‌کند و در کشور جزو بهترین نژادها شناخته می‌شود. صنعت عبابافی با وجود پشم این شترها در استان رونق دارد و در کشورهای حاشیه خلیج فارس عباهای بافته شده از پشم این شترها از مقبولیت بالایی برخوردار است. در حال حاضر کارگاه‌های عبابافی محدودی در کردوان شهرستان دشتی وجود دارند که به این امر مشغولند.[۸۵]
-
-
برداشت گندم از مزارع استان بوشهر
-
-
نخلداری و تولید خرما در آب‌پخش
صنایع
نفت، گاز، و پتروشیمی
وجود توامان میدان‌های بزرگ نفتی و گازی در استان بوشهر (خشکی و دریا) باعث شده که این استان در کشور از اهمیت ویژه ای برخوردار باشد. طبق برآوردها میزان ذخیره نهایی میدان‌ها نفتی استان حدود ۵۵ میلیارد بشکه برآورد شده که نزدیک ۴۰ درصد از مجموع ذخایر نفت کشور است. بالغ بر ۶۰ درصد از ذخایر گاز طبیعی کشور در استان بوشهر قرار دارد. طبق آمار سال ۱۳۸۴ از تمام گاز طبیعی برداشت شده در کشور حدود ۳۸ درصد آن مربوط به میدان پارس جنوبی و ۳۱٫۵ درصد آن از میدان گاز کنگان بوده‌است.[۸۶] در حال حاضر میدان‌های گازی شناخته شده استان بوشهر عبارتند از:[۸۷]میدان گازی کنگان، میدان گازی نار، میدان گازی پارس جنوبی، میدان گازی پارس شمالی، میدان گازی گلشن، میدان گازی فردوسی، میدان گازی کوه مند، میدان گازی میلاتون (دشتستان)، میدان گازی خیام، میدان گازی فرزاد A، میدان گازی فرزاد B، .
همچنین میدان‌های شناخته شده نفتی استان عبارتند از:[۸۸] میدان نفتی بهرگان، میدان نفتی خارگ (شامل میدان‌های فروزان،میدان نفتی نوروز، ابوذر، درود، و اسفندیار)، میدان نفتی پارس جنوبی، میدان نفتی فردوس، میدان نفتی نرگسی، میدان نفتی بوشکان، میدان نفتی کوه مند، میدان نفتی عسلویه شرقی، میدان نفتی گلخاری، میدان نفتی بینک، میدان نفتی زاغه، میدان نفتی بهرگانسر، میدان نفتی بینالود.
از دیگر سرمایه‌گذاری‌های بزرگ در این استان می‌توان به تأسیس پتروشیمی‌های متعدد و بزرگ اشاره کرد.[۸۹][۹۰][۹۱][۹۲]
-
سکوی نفتی ابوذر واقع در اطراف جزیره خارگ
-
سکوی نفتی سروش اطراف جزیره خارگ
-
تصویری از پارس جنوبی عسلویه در شب
دریایی
از دیگر صنایع مهم و بزرگ در استان بوشهر می‌توان به شرکت‌های بزرگ و کوچک سازنده سازه‌های دریایی اشاره کرد. بعنوان نمونه مجموعه صنعتی ایران صدرا که در زمینه سکو سازی و کشتی سازی فعالیت می‌کند، از این نمونه است.[۹۳][۹۴]
-
سکوهای ساخته شده توسط ایران صدرا برای میدان گازی پارس جنوبی در بوشهر
-
نفتکش اقیانوس‌پیمای ساخت ایران در ایران صدرا در بوشهر
-
نصب سکوهای پارس جنوبی توسط صدرا بوشهر که توسط همین شرکت ساخته شده
شهرک‌های صنعتی و مناطق ویژه اقتصادی
در استان بوشهر ۱۱ شهرک صنعتی و ۱ ناحیه صنعتی مصوب و ۷ ناحیه صنعتی روستایی انتقالی از سازمان جهاد کشاورزی، و ۳ منطقه ویژه اقتصادی وجود دارد که عبارتند از:[۹۵][۹۶][۹۷]
شهرک‌های صنعتی
- شهرک صنعتی برازجان
- شهرک صنعتی اهرم
- شهرک صنعتی دلوار
- ناحیه صنعتی بنه گز در تنگستان
- شهرک صنعتی دیلم در ناحیه صنعتی بویرات (دیلم)
- شهرک صنعتی بندر ریگ در ناحیه صنعتی عربی (دشتی)
- شهرک صنعتی خورموج، دیر، کنگان و گناوه، دلوار در ناحیه صنعتی لمبدان (دیر)
مناطق ویژه اقتصادی
تولید انرژی
استان بوشهر به دلیل تولید انرژی از خورشید،[۱۰۱] انرژی هسته ای،[۱۰۲] و سوخت‌های فسیلی یا تولید این سوخت‌ها به «پایتخت انرژی» ایران نیز شهرت دارد.[۱۰۳][۱۰۴][۱۰۵][۱۰۶] در حال حاضر نیروگاه هسته ای بوشهر که بعنوان اولین نیروگاه ایران و خاورمیانه شناخته می‌شود،[۱۰۲] آغاز ساخت دو واحد دیگر این نیروگاه (فاز ۲ و ۳) نیز شروع شده‌است.[۱۰۷] دیگر نیروگاه‌های استان بوشهر عبارتند از:
معدن
استان بوشهر دارای ۱۴۰ معدن با استخراج تقریبی ۱۲ میلیون تن است که این مواد عبارتند از: سنگ گچ، سنگ لاشه، سنگ آهک، مخلوط کوهی، مارن، نمک، و شن و ماسه مرمریت. همچنین معادنی همچون بوکسیت، قیر طبیعی، و فسفات نیز در استان کشف شده‌اند که تحت بررسی‌های اکتشافی می‌باشد.[۱۰۹][۱۱۰]
تجارت
بوشهر به دلیل موقعیت بندری همیشه برای بازرگانان دنیا مهم بوده‌است به‌طوری که حتی نظر کمپانی‌های هند شرقی انگلیسی، فرانسه، و هند شرقی هلند را به خود جلب کرده‌است. در زمان ناصرالدین‌شاه، بوشهر به شکل بندری آزاد بوده‌است و واردات بسیاری از محصولات از این گمرک تعرفه گمرکی نداشته‌است.[۱۱۱] برای نمونه از شرکت‌های قدیمی تجاری می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:[۱۱۲]
- شرکت هاتس و پسران (دارای دو شعبه در لندن و بوشهر)
- شرکت موییر توییدی (یک شرکت بریتانیایی)
- شرکت گری پل (یک شرکت بریتانیایی)
- شرکت دیوید ساسون (یک شرکت یهودی که در بوشهر و اصفهان شعبه داشت)
وغیره
از شرکت‌های کشتیرانی قدیمی در بوشهر می‌توان به موارد زیر نام برد:[۱۱۳]
- کمپانی حاج ابوالقاسم بوشهری
- کمپانی کشتیرانی جهازات هند انگلیسی
- کمپانی کشتیرانی جهازات خلیج فارس
- کمپانی خط هامبورگ و آمریکا
- کمپانی روسی کشتیرانی و تجار
و…
در حال حاضر در استان بوشهر ۱۴ گمرک وجود دارد.[۱۱۴] گمرکات استان بوشهر چندین سال است که رتبه نخست صادرات نفتی و غیرنفتی را به خود اختصاص داده‌اند.[۱۱۵][۱۱۶][۱۱۷]
منطقه آزاد بوشهر
طبق مصوبات هیئت دولت در سال ۱۴۰۰ بوشهر به منطقه آزاد تبدیل شد.[۱۱۸]
ترابری
راه هوایی
استان بوشهر دارای شش فرودگاه رسمی در شهرهای بوشهر، جزیره خارگ، عسلویه، بندر امام حسن و جم می‌باشد (به جز فرودگاه‌های غیررسمی مانند فرودگاه آب‌پخش که برای مقاصد کشاورزی و غیره مورد استفاده قرار می‌گیرد)؛ که از این میان، فرودگاه بندر بوشهر جزو سه فرودگاه قدیمی کشور می‌باشد و حتی طبق مستندات قدیمی‌ترین فرودگاه کشور می‌باشد.[۱۱۹] این فرودگاه‌ها عبارتند از:
در این بین دو فرودگاه رسمی دیگر در این استان وجود دارد که مورد استفاده قرار نمی‌گیرند. این فرودگاه‌ها عبارتند از:
هم‌اکنون کار مطالعات احداث فرودگاه جدید بوشهر آغاز شده‌است و قرار است این فرودگاه در ۲۵ کیلومتری بندر بوشهر با پنج هزار هکتار وسعت ایجاد گردد.[۱۲۰] احداث این فرودگاه در نزدیکی شهر چغادک نیاز ۱۰۰ سال آینده استان بوشهر را برطرف می‌نماید. فرودگاه جدید بوشهر به گونه‌ای جانمایی شده‌است که در مرکز شش شهر گناوه، برازجان، دلوار، خورموج، اهرم و بوشهر قرار گرفته‌است.[۱۲۱]
-
تصویر قدیمی فرودگاه بوشهر
-
تصویر ترمینال فعلی فرودگاه بوشهر
-
-
شبکه راه‌های زمینی
عمده‌ترین شبکه راه‌های زمینی استان عبارتند از:[۱۲۲]
-
جاده قدیم بوشهر به شیراز در سال ۱۸۹۱
-
جاده قدیم بوشهر به شیراز ۱۸۹۱
شبکه راه‌آهن
محور راه‌آهن شیراز-بوشهر-عسلویه هم‌اکنون در دست ساخت است.[۱۲۳] قطعه اول پروژه به طول ۳۷ کیلومتر و قطعه دوم نیز به طول ۶۱ کیلومتر با اعتباری بالغ بر ۵۱ میلیارد تومان آغاز شده‌است.[۱۲۳] این محور از ایستگاه مرودشت در شمال شیراز آغاز و پس از عبور از رحمت‌آباد، ایزدخواست، فتح‌آباد، کوار، فیروزآباد، فراشبند، کلمه، اهرم و چغادک به بوشهر منتهی می‌شود. ادامه این محور نیز از اهرم شروع و پس از خورموج و بندر کنگان به بندر عسلویه منتهی خواهد شد.[۱۲۳] به لحاظ وجود تأسیسات عظیم در پارس جنوبی و به منظور ایجاد فرصت‌های شغلی جدید و توسعه فعالیت اقتصادی محور بوشهر به سمت عسلویه در اولویت قرار گرفته‌است. تأمین اعتبار این پروژه توسط وزارت راه و نفت صورت گرفته‌است. طول کل پروژه راه‌آهن شیراز - بوشهر - عسلویه ۶۴۷ کیلومتر می‌باشد.[۱۲۳]
بنادر
مهمترین بنادر استان در بندر بوشهر، بندر گناوه، بندر دیلم، بندر ریگ، بندر دیر، بندر کنگان، بندر نخل تقی، بندر عسلویه می‌باشند[۱۲۴] که عبارتند از:[۱۲۵] بندر جامع منطقه ویژه اقتصادی انرژی پارس (شامل مجتمع بندری پارس و بندر پتروشیمی)، خارگ، بندر کنگان، بندر دیر، بندر گناوه، بندر دیلم.
آثار ملی
جاذبه‌های تاریخی و گردشگری
از جاذبه‌های گردشگری استان بوشهر می‌توان به:
جاذبه‌های تاریخی
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
مسجد و قبور پالمریان در دوره اشکانیان در جزیره خارگ
-
-
کاروانسرای برازجان در سال ۱۸۹۱
-
-
جاذبه‌های گردشگری
موزه‌ها
-
-
موزه تاریخ پزشکی خلیج فارس در بوشهر
ورزش
تیم‌های فوتبال استان بوشهر که در لیگ برتر یا جام حذفی حضور داشته‌اند عبارتند از:
-
-
تیم فوتبال ساحلی پارس جنوبی بوشهر
-
آموزش
۲۸ مرکز آموزش عالی، مراکز آموزش فنی و حرفه‌ای و مؤسسات تحقیقاتی، نقش مهمی در تأمین نیروی انسانی متخصص مورد نیاز بخش‌های اقتصادی استان و مناطق همجوار ایفا می‌کنند که مهمترین آنها عبارتند از:
- دانشگاه خلیج فارس بوشهر
- دانشگاه علوم پزشکی بوشهر
- دانشگاه پیام نور مرکز بوشهر
- دانشگاه پیام نور واحد بندر کنگان
- دانشگاه پیام نور واحد بین‌المللی عسلویه
- دانشگاه آزاد اسلامی واحد تحصیلات تکمیلی بوشهر
- دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم تحقیقات بوشهر
- دانشگاه آزاد اسلامی واحد بوشهر
- دانشگاه آزاد اسلامی برازجان
- دانشگاه آزاد اسلامی اهرم
- دانشگاه آزاد اسلامی دلوار
- دانشگاه آزاد اسلامی خارک
- دانشگاه آزاد اسلامی خور موج
- دانشگاه آزاد اسلامی گناوه
- دانشگاه آزاد اسلامی بندر دیر
- دانشگاه پیام نور برازجان
- دانشگاه پیام نور گناوه
- دانشگاه پیام نور خورموج
- دانشگاه پیام نور بندر دیر
- دانشگاه پیام نور اهرم
- دانشگاه پیام نور بندر عسلویه
- دانشگاه پیام نور بندر کنگان
- دانشگاه پیام نور جم
- دانشگاه پیام نور شبانکاره
- مرکز مدیریت آموزش و پرورش
- مرکز آموزش کشتیرانی
- دانشگاه جامع علمی کاربردی بوشهر
- مرکز آموزش عالی شیلات
- دانشگاه جامع علمی کاربردی کنگان
- دانشگاه جامع علمی کاربردی عسلویه
- مرکز آموزش عالی و فنی و حرفه‌ای پسرانه امام خامنه‌ای
- مرکز آموزش عالی و فنی و حرفه‌ای دخترانه الزهرا
- مرکز تربیت معلم بنت الهدی
- مرکز آموزش عالی خرد
- آموزشکده سما واحد بوشهر
- مؤسسه آموزش عالی لیان بوشهر
- دانشگاه علمی کاربردی شهرداری شبانکاره
-
مدرسه سعادت بوشهر از مراکز آموزشی قدیمی بوشهر
-
دانشکده هنر دانشگاه خلیج فارس
-